Bilimsel yöntem, bilim insanlarının gözlemler ve deneyler yoluyla doğal dünyayı anlamak ve açıklamak için kullandıkları sistematik bir süreçtir. Bilimin işleyişi bu yöntemi takip ederek oluşturulan adımlara dayanır. Bilimsel yöntemde doğru verileri elde ederek bu verilerin dış dünyanın gerçeklerine uyan örüntülerini ortaya çıkarmak ve bu örüntüler üzerinden genel, açıklayıcı bir çerçeve inşa etmek temel teşkil eder. Bu yazımızda bilimsel yöntemin ana adımlarını detaylı bir şekilde inceleyeceğiz.
Soru belirleme
Bilimsel yöntem soru sorarak başlar. Bilim insanı, incelenmek üzere bir soru belirler. Bu soru; deneysel ve objektif veriler, gözlemler veya mevcut bilimsel literatür aracılığıyla araştırılabilir ve test edilebilir nitelikte olmalıdır. Soru, net bir şekilde formüle edilmelidir.
Literatür taraması
Soru netleştirildikten sonra bu konuda üretilmiş mevcut bilgileri toplamak için literatür taraması yapılır. Bu aşama, konu hakkında neyin bilinip bilinmediğini anlamayı içerir. Benzer konular hakkında yapılmış önceki çalışmaları incelemek iki açıdan faydalıdır: Sorunun doğru formüle edilip edilmediği literatür taramasında daha net görülürken aynı zamanda halihazırda cevaplanmış soruların tekrar sorulmasından kaçınmak ve araştırmanın mevcut bilgi birikimine olası katkılarına dair fikir edinmek literatür taramasıyla mümkün olur.
Hipotez kurma
Hipotez ya da varsayım, bilimsel yöntemde olaylar arasında ilişkiler kurmak ve olayları bir nedene bağlamak üzere tasarlanan ve geçerli sayılan bir önermedir. Hipotez, deney ve gözlemlerle doğrulanabilir ya da yanlışlığı kanıtlanabilir olmalıdır. Yani hipotezin en temel niteliği “test edilebilirlik”tir. İyi bir hipotez, genellikle iki veya daha fazla değişken arasındaki ilişkiyi belirtir. Bu, neden-sonuç ilişkilerini veya değişkenler arasındaki bağlantıları içerir. Ayrıca, hipotezin mevcut bilimsel bilgilere yeni bir perspektif katabiliyor olması da önemlidir.
Deney tasarlama ve uygulama
Deney aşaması, oluşturulan hipotezin ve elde edilen verilerin test edildiği basamaktır. Deneyin ya da deneylerin hipotezin sorusuna cevap verebilecek şekilde planlanması gereklidir. Hipotezi test etmek için deneyler tasarlanır. Bu aşamada, değişkenler belirlenir ve deneyin nasıl yürütüleceği planlanır. Deneyler, hipotezin doğru olup olmadığını görmek için yapılır.
Veri toplama
Deney sırasında sistematik olarak veri toplanır. Bu veriler, gözlemlerden veya ölçümlerden oluşabilir. Veri toplama işleminin her adımı için standart protokoller geliştirilmelidir. Bu, farklı zamanlarda veya farklı gözlemciler tarafından yapılan ölçümlerin tutarlı olmasını sağlar. Özellikle insanlarla yapılan çalışmalarda etik kurallara uyulması zorunludur. Katılımcılardan bilgilendirilmiş onam alınmalı ve gizliliklerine saygı gösterilmelidir.
Verileri analiz etme ve sonuç çıkarma
Elde edilen veriler değerlendirilir ve kuramsal önermenin doğruluğu sınanır. Veriler eğer hipotezi onaylar nitelikteyse, daha geniş çaplı sonuçlar çıkarmak üzerine çalışılabilir. Eğer hipotez veriler tarafından desteklenmiyorsa, önerme gözden geçirilebilir ya da yeni sorular üzerinden alternatif hipotez arayışına girilebilir.
Sonuçları paylaşma
Bulunan sonuçlar bilimsel makale haline getirilerek bilim dünyası ile paylaşılır. Bu genellikle hakemli bilimsel dergilerde farklı bilim insanlarının yorum ve geri bildirim süreçleri sonunda gerçekleşir. Elde edilen sonuçları paylaşmanın bir diğer yolu ise bilimsel toplantılarda sunum yapmaktır. Makale haline gelen araştırma şeffafça paylaşıldıktan sonra diğer bilim insanlarınca eleştirilir, başka çalışmalarla desteklenir ve genişletilir.
Bilimsel yöntem, esnek bir süreçtir. Hipotezin konusuna ve doğasına bağlı olarak adımlar tekrarlanabilir. Önemli olan, sürecin objektif, sistematik ve tekrarlanabilir olmasıdır. Bu yöntem sayesinde bilim, dünyayı anlamamızı sağlayan güvenilir bilgiler sunar.